AŞİK ESRARİNİN VEHHABİ DESTANİ…!

1813 yılında meydana gelen ve Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından
bastırılan Vehhabilerin ayaklanması için 19. yüzyılda aşıklar destanlar söylemişlerdir. Bunların
en ünlüsü Aşık Esrari’nin söylediği Vehhabi destanıdır. Aşık Esrari 19. yüzyılda
İstanbul’da yaşamıştır. Hayatı hakkında kesin bilgilere sahip değiliz.
Vahhabi destanı taşbaskı olarak biri i 293/1878 de diğeri tarihsiz olarak iki kez
basılmıştır. Destan 19. yüzyılda yazılmış birçok cörık ve mecmuada yer almıştır? Vehhabi
Destanı ve yazarı Aşık Esrari hakkında ilk bilgileri veren Mehmet Halit Bayrı, biri kendisine
ait bir cönkteki 15 hanelik, diğeri ayrı bir cönkteki 23 hanelik iki Vehhabi Destanı’nı
yayınlamıştır.8 Ayrıca Refik Ahmet Sevengil? Cahit Öztelli 10Güney Kut 1ı Hamdi
Hasan 12, Doğan Atlayl ‘, Aşık Esrari’nin çeşitli cönklerdeki destanlarını yayınlamışlardır.
Pertev Naili Boratav!” ve Harid Fedai de 15-16 farklı aşıklara ait 3 Vehhabi Destanı’nı
yayınlamışlardır.
Elimizdeki bir cönkte bulunan Vehhabi Destanı dikkatimizi çekti. Cöngün ketebesinden
i Ramazan i 243(1827) tarihinde Seyyit Hafız tarafından yazıldığını, Hafız Seyyit Mahmut
tarafından ilaveler yapıldığını öğreniyoruz. Cönk Hatiz Mahmut tarafından ceylan derisiyle
kaplanmış olup, rumilerle süslüdür. Vehhôbi Destanı Cöngün 81-84 sayfaları arasında
yer almıştır. Cöngün 1827 tarihini taşıması, bilinen kaynaklardan önce olması ve
ulaşabildiğirniz metinlerin en düzgünü olması nedeniyle destanı diğer destanlarltı
karşılaştırmadan incelernemize esas aldık.
Aşık Esrari’nin bu destanı yaklaşık 170-175 yıllık bir metnin dil ve edebi-estetik değeri
kadar, tarihi bir olayın halk edebiyatına yansıması açısından da önem taşır. Ayrıca bu destan
Osmanlı döneminde yaşanan tarihi bir olayla ilgili aşığın ve halkın düşüncelerini aşığın
yaşadığı zamanın belirlenmesi açısından da önemlidir. 17
Destarıa konu olan Vehhabi, 18. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış Necid’Ii
Abdülvehhab oğlu Mehmet’tir. Şam’da dini eğitim gördü, kendi düşüncelerini taşıyan bir
mezhep kurdu. Bu mezhebe bağlı olanlara Vehhabiler adı verildi. Vehhabiler, pek çok Sünni ve Şii ulemayı, halktan binlerce kişiyi kılıçtan geçirdiler. Kuran ve hadisler dışmdaki kay- ~
nakları biat kabul ettikleri için dini, tarihi ve edebi eserleri parçaladılar, İslam büyüklerini ve
ashabın mezarlarını yıktılar. Vehhabilerden Abdülaziz halifeliğini ilan etti. Kerbela, Taif,
Mekke, Medine ve Hicaz’ı alıp yağrnaladılar. Ardından Vehhabi Abdülaziz kendini Necid
hükümdan ilan etti.
Il. Mahmut 1810’da Kavalalı Mehmet Ali Paşa’yı isyanı bastırmak üzere Mısır’a vali
olarak yolladı. Mehmet Ali Paşa oğulları, Ahmet Tosun paşa, Kamil İsmail Paşa ve
İbrahim Paşalarla 1813’de isyan i bastırdı. Vehhabilerin komutanı Suud Oğlu Abdullah ve
etrafındakiler yakalanarak İstanbul’a gönderildi. İsyancılar İstanbul’da idam edildi. /8-19-20-21
Halk edebiyatında aşıklar destanlarını hece ölçüsüyle. koşma nazım biçimiyle yazarlar.
Destanlar koşmalardan bir olayın işlenmesi, dörtlük sayısının çokluğu ve destanlara özgü
özel bir ezgiyle söylenmesi yönleriyle ayrılır. Aşıklar destanlarında toplumu derinden etkileyen
çeşitli olayları, hayat sahnelerini. yankı uyandıran savaşları, ayaklanmaları. kıtlık,
deprem, yangın, salgın vb. konulan işlerler. Anlatım biçimi hikaye etmedir.22-23
aşık edebiyatında destanlar tarihsel yönleri bulunan ürünlerdir. Aşıklar savaş konulu
destanlarında katıldıkları ya da başkalarından dinledikleri savaşları kendi gözlem ve yorumlarıyla
ele alırlar. Bu tür destanlar genellikle savaşa katılan veya kahramanlık gösteren kahramanların
ağzıyla anlatılır. Toplumları derinden etkileyen savaşlar üşıklann şiirlerine de konu
olrnuştur.I”
Savaş destanları ordunun zaferi üzerine söylendiği gibi yenilgilerin acı veren yönleri,
halkın üzürıtüsü üzerine de söylenir. Bu destanlarda halkın çektiği zulüm ve kötülükler
anlatılarak padişahtarı yardım istenilir. Savaş destanlarında tarih kitaplarında bularnayacağımiz
bilgiler buluruz. Destanlar. toplumun değer verdiği kişi ve olayları anlatan halkın
umut ve isteklerini yansıtmaları yönüyle hayata açık bir yapıya sahiptir25
Destanlarla ilgili birbirini tamamlayan çeşitli bilgiler bulabiliriz.126-27-28-29-30-31-32
Aşık Esrari’nin Vehhübi Destanı i i ‘Ii hece ölçüsüyle koşrna nazım biçimiyle yazılmış olup 21 dörtlükten oluşmaktadır. Destarıda hikaye etme anlatım tekniği kullanılmıştır. Desun
olayların hareketliliği kahramanların çeşitliliğiyle dinamik bir karakter taşır. Olayların
sıralınışı hikaye etme tekniğine uygundur. Destan, Aşık Esrari’nin giriş dörtlüğüyle başlar,
olayların hikaye edilmesi Mehmet Ali Paşa’yla Vehhübi’nin karşılıklı söyleşmesiyle
sağlanmıştır.
Halk edebiyatı destan söyleme geleneğindeki kalıp söyleyişlerden yararlanan aşık, olayı
bütün canlıhğıyla aktarır, duygu ikinci plandadır.
Vehhabi destanı. Osmanlı’nın isyancı Vehhübilerin tarihi olaylarını konu etmeleri,
halkın tarihi olayla ne kadar duyarlı olduğunun bir göstergesidir. Destarıda adı geçen Mehmet
Ali Paşa, Vehhabi, Ahmet Tosun Paşa, Sultan II. Mahmut, Bonnpart gibi kişilerin gerçek
kişiler olduklannı tarihi kaynaklar doğrulamaktadır. Yalnız destarıda adı geçen Şeyh Osman
ve Delibaş Mustafa Bey’le ilgili bilgi bulamadık. Hicaz, Mısır, Arabistan, Bağdat, Yemen
Cidde, Mekke ve Basra gibi yer adları, isyanırı geçtiği yerlerdir.
Vehhabi destanından. Hicaz’ın Vehhôbilerce alınıp yağmalanmasının halkı derinden etkilendiğini,
öğreniyoruz. Aşık Esrari Osmanlı askerlerini kurda kaplana benzeterek över.
Aşığa göre hükümdar sahib-i devlettir. Destan Veh5.bbilerin yenildiğinin anlatılmasıyla son
bulur. Aşık son dörtlükte bu destanı yazma amacının bu savaşı övmek olduğunu Mehmet
.-\1 i Paşa’nın sözünün eri olduğunu, bu savaşın tarihe yazılmasının gerektiğini, destanin
Hicaz’ın fethi üzerine yazıldığını söyleyerek destanı bitirir.Aşık Esrari. Vehh5.bi destanını Hicazırı Vehhabilerden alınması üzerine yazmıştır. Aşık
olayın ekseninin Vehhabilerin isyanı olmasına rağmen olayı bir tarihçi gibi anlatmuz. Sık
sık olaya ilişkin düşüncelerini sıralar. Bu destan, tarihi bir olayın edebiyara yansıması
açısından önemlidir. Olaylar tarihi gerçeğe bağlı olarak anlatılır. Vehhabi Destanı, Osmanlı
dönemindeki bir ayaklanmanın iç yüzüne ait kesitler verir. Aşık, halkın olaya bakışını
yansıtır. Bu yönüyle Vehhabi destanını tarihe yardımcı kaynaklar arasına alabiliriz. Destanlardan
çıkarılacak bilgiler tarihi kaynaklarla desteklenmedikçe kesin yargıIara gitmek
yanıltıcıdır.
Vehh5.bi Destanı’ndan. Vehhiibilerin binlerce Müslümanı öldürmelerinden ve Sahabe
mezarlarını yıkınalanndan halkın üzüntü duyduğunu öğreniyoruz. Halk Vehhabilerin
isyanının bastınlması Üzerine seviniyor. Bu destandan halkın Osmanlı Devletini nasıl
değerlendirdiğine ait ipuçlan da buluyoruz. Halk Osmanlı Devleti’ni iradeli, güçlü, adaletli,
ordusunu eğitimli ve savaş yeteneğine sahip olarak görüyor. Türklerde devlet kutsaldır.
Halk, hükümdarlan baba olarak kabul eder. Destanda II. Mahmut, adil, sahip-devlet olarak
nitelenir.
Devletin görevleri, toplumun dayandığı ilkeler çerçevesinde biçimlenir. Osmanlı
isyanı bastıtarak güvenlik adalet ve düzeni sağlamıştır.Je Destanda savaşta yararlık
gösterenler sıralarıır. Mehmet Ali Paşa Osmanlının simgesi etkin mutlak bir güç olarak çizilir. Onun kişiliğinde Osmanlının gücü anlatılır. Isyancılar küçük görülür, devlete
başkaldıranların mutlaka cezalaruhnlacağı düşüncesi vurgulanır. Savaşların, isyanların halkın
üzerinde derin izler bıraktığını destarıda görüyoruz.
Geçmişin doğru bilgisi, bizi geçmişe ait önyargılara tutsaklıktan kurtarır.
Günümüzde bütün bilgilerden yararlanan, serıtezci tarih anlayışı öne çıktı. Tarihçi yazılan
bir dönemin sentezini yapabilmek için o dönemin insanının düşüncelerini bilmek zorundadır.
Bu destanın Vehhabiler isyanında halkın duygu, düşünce, umut ve isteklerini
yansıtması yönüyle sosyal tarihe kaynaklık edebileceği düşüncesini taşıyoruz.

DESTAN-! VEHHABİ

1- Vaktine hazırol dayan Vehhabi
Hicaz’ı görmeğe arzumarum var
OL Hakk’ın beytine yüzürn sürmeye
Yaradan’la böyle ahd amarum var

2- Vehhabi de der ki gelüp yenılma
Mısır kapusurıda bir seyranım var
Deryadan karadan dah yetiştim
Arabistan üzerine bir tufanım var

3- Mehmed Paşam der ki ya bir Yaradan
Kaplarılarum vardır sak ol deryadan
Sen nasıl gelürsün bunda karadan
Seni yolda yırtar kurt kaplarum var

4- Vehhabi de der ki işleri sezdim
Bağdat’tan Yernerı’e urbanı yazdım
Senden evvel Bağdat valisini bozdum
Acem sınınnda bir rıişanım var

5- Mehmet Paşam der ki uludur Yezdan
Öyle lafınızı dinlemezsem ben
İki kral bozdum üçüncüsü sen
Mısır beylerinden çok kurbanım var

6- Vehhabi der ki çöllerim kim şahı
Pençeme girenler çıkmaz bir dahi
Bir urbanım zabt eylemiş külahı
Zalü Rüstem gibi Şeyh Osman’rm var

7- Mehmet Paşarn der ki Hakk ile işim
Dahi yanmamışken benim areşim
Şeyh Osman’ın bozdur zor Delibaş’ırn
Mustafa Bey gibi kahramarum var

8- Vehhabi der ki beni bilmeyen bilemez
Meydana girmeyince yiğit belli olmaz
Harbirn bir girdabdır giren kurtulrnaz
Amansiz zamansız çok çöllerim var

9- Mahmut Paşa’m de ki müjdecim geldi
Borıapart (a) yetişti Medine doldı
Cidde’yi Mekke’yi Tosun’urn aldı
Ahmet Paşa gibi genç aslanırn var

lO- Vehhiibi der der ki hasmım arayırn
Askerini çöllerde susuz kırayım
Tuttucağım zarrak ile(?) yarayım
Benim bu çöllerde yüz bin kanım var

1ı – Mehmed paşam der ki bilürem seni
Askerim kasaptır keser insanı
Eğer su bulunrnazsa içerler kanı
Hayralardan bozma çok merdanım var

12- Vehhabi der ki Osmanlı erişti
Bir ateş püskürdü çöller tutuştu
Yazık urbanıma bir kıran düştü
Ben de bil(e)medim böyle zor düşmanım var

13- Mehmet Paşa’ın der ki açıldı nusret
Vurun gazilerim vermeyin fırsat
Adımızı duysun ol sahip devlet
Sultan Mahmut gibi adil hanım var

14- Vehhabi der ki hele gel hele
Suları zabt itdim kalalar bile
Vehhübi dimeklik kolaydır dile
Benim yer götürürnez çok askerim var

15- Mehmet Paşa’ın der ki azim cenk kurun
Yöğrük alemdarlar ileri yürün
Diliyle tüfenkçim durmayın vurun
Kelle kesenlere çok ihsanım var

16- Vehhiibi(de) der (ki» büyük söyledim
buldum
Urbanlar içinde hem rüsvay oldum
Dört yanım kesildi çaresiz kaldım
Ne takadım kaldı, ne dermanım var

17- Mehmet Paşa’m der ki kaddin bükerim
Kazma vurup temelini sökerirn
Urbanıarın dış denize dökerirn
Hindistan’akadar meydanım var

18- Vehhdbi de der ki kande kaçayırn
Kınldı kanadım nice uçayım
Bari bir agu ver ben de içeyim
Zulmette kalmışırn çok figanım var

i 9- Mehmet Paşa’rn der ki nasılsın harici
Basra’danYernen’e aldın haracı
Şimdi var mı kurtulmanın ilacı
Cismin kaldırmağa bir fermanım var

20- Vehhabi de der ki çektiğim zahmet
Var imiş Osmanlıda hakk(a) bir heybet
Aman sahipti) devlet eyle merhamet
Hakıpaye geldim bir amarum var

2i – Esrari rnedh bu cengi bari
Gazi Mehmet Paşa’ın sözünün eri
Yazın tevarihe bu çengi bari
Hicaz’ın fethine bir destanım var
(Bakidua)

AŞıK ESRARi

7 M. Sabri KOZ, “Aşık Esrari Maddesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergah Yayırılan, Cilt3. İstanbul
1979. s.Iü6-107
8 Mehmet Halit BAYRı, Halk Şairleri Hakkında Küçük Notlar, Burhaneddin Basımevi. İstanbul, 1973. s.28-38
9 Refik Ahmet SEVENGIL, Ytizyıllur Boyunca Halk Şairleri. Atlası Kitabevi Tan Gazetesi veMatbuası. Istanbul
1965, s. 262-266
LO Cahit ÖZTELLI; Uyan Padişuhım, Milliyet Yayınları, Baha Matbaası, Istanbul 1976, s. 189-193
II Günay KUT, BirCörık Üzerine, Halk Kültürü 198413, Istanbul 1989. s.80
12 Harndi HASAN. “Üsküp Üniversitesi veHalk Kütüphanesindeki Cönklerde Türk Destanları”, III. Mltletlerarusı
Türk Folklor Kongresi Bildirileri, il. Cilt, Feryal Matbaacılık, Ankara, 1986, s. 151-164
13 Doğan ATLAY,Destanlurımız; Yeni Matbaa. Mut, 1992, S.7(Alındığı Kaynaklar belirsiz).
14Ahmet Şükrü ESEN, Anadolu Destanları (Yayma hazırlayan: Perrev Naili BORATAV), Kültür Bakanlığı
Yayınlan, Istanbul 1991, s. i 13-118 ”
15 Harid FEDAI, Reşidi’nirı Destanlarl,/znik Sempozyumu, Türk Halk Edebiyatı Semineri, Tebliğler ıznik 16-17
Nisan “1994
16Harid FEDAI, Vehhiibi lsyanı Üzerine Iki Destan, LV. Uluslarurası Türk Halk Edebiyatı Semineri, Tebliğler,
Eskişehir, 11-13 Mayıs 1989 s.i4i
i 7 Mehmet Halit BAYRı, Halk Şairleri.: s.28-38
ve Şii ulemayı, halktan binlerce kişiyi kılıçtan geçirdiler. Kuran ve hadisler dışmdaki kay- ~
nakları biat kabul ettikleri için dini, tarihi ve edebi eserleri parçaladılar, İslam büyüklerini ve
ashabın mezarlarını yıktılar. Vehhabilerden Abdülaziz halifeliğini ilan etti. Kerbela, Taif,
Mekke, Medine ve Hicaz’ı alıp yağrnaladılar. Ardından Vehhabi Abdülaziz kendini Necid
hükümdan ilan etti.
Il. Mahmut 1810’da Kavalalı Mehmet Ali Paşa’yı isyanı bastırmak üzere Mısır’a vali
olarak yolladı. Mehmet Ali Paşa oğulları, Ahmet Tosun paşa, Kamil İsmail Paşa ve
İbrahim Paşalarla 1813’de isyan i bastırdı. Vehhabilerin komutanı Suud Oğlu Abdullah ve
etrafındakiler yakalanarak İstanbul’a gönderildi. İsyancılar İstanbul’da idam edildi. /8-19-20-21
Halk edebiyatında aşıklar destanlarını hece ölçüsüyle. koşma nazım biçimiyle yazarlar.
Destanlar koşmalardan bir olayın işlenmesi, dörtlük sayısının çokluğu ve destanlara özgü
özel bir ezgiyle söylenmesi yönleriyle ayrılır. Aşıklar destanlarında toplumu derinden etkileyen
çeşitli olayları, hayat sahnelerini. yankı uyandıran savaşları, ayaklanmaları. kıtlık,
deprem, yangın, salgın vb. konulan işlerler. Anlatım biçimi hikaye etmedir.22-23
aşık edebiyatında destanlar tarihsel yönleri bulunan ürünlerdir. Aşıklar savaş konulu
destanlarında katıldıkları ya da başkalarından dinledikleri savaşları kendi gözlem ve yorumlarıyla
ele alırlar. Bu tür destanlar genellikle savaşa katılan veya kahramanlık gösteren kahramanların
ağzıyla anlatılır. Toplumları derinden etkileyen savaşlar üşıklann şiirlerine de konu
olrnuştur.I”
Savaş destanları ordunun zaferi üzerine söylendiği gibi yenilgilerin acı veren yönleri,
halkın üzürıtüsü üzerine de söylenir. Bu destanlarda halkın çektiği zulüm ve kötülükler
anlatılarak padişahtarı yardım istenilir. Savaş destanlarında tarih kitaplarında bularnayacağımiz
bilgiler buluruz. Destanlar. toplumun değer verdiği kişi ve olayları anlatan halkın
umut ve isteklerini yansıtmaları yönüyle hayata açık bir yapıya sahiptir25
Destanlarla ilgili birbirini tamamlayan çeşitli bilgiler bulabiliriz.126-27-28-29-30-31-32
Aşık Esrari’nin Vehhübi Destanı i i ‘Ii hece ölçüsüyle koşrna nazım biçimiyle yazılmış
18 Neşet ÇAGATAY. Vehhdbilik, İslam Ansiklopedisi (M.E.B.) CiIt. 13 Istanbul 1986, s. 262-269
19 Refik Ahmet SEVENGIL, Yüzyıl/ar Boyunca Halk Şairleri… s.262-226
20 ıskender PALA, Ansiklopedik Divan Şiiri Süzlügü, Akçağ Yayınevi. Ankara 1989, s. 509-510
21 Cahit ÖZTELLL, Uyun Pudişulıım … s. 189-103
22 Kazım YETIŞ, Destan, Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi, Cilt 9 Istanbul 1994 s.202-205
23M. Sabri KOZ, Aşık Edebiyatında Destan ve Destan Konuları, Türk Halk Edebiyatı ve Folklorunda Yeni
Gürüşler ll. Konya, 1985, s. 95
24 KOZ, a.g.m. s.96
25 KOZ,lLg.m s. 104
26Cevdet KUDRET, Örneklerle Edebiyat Bilgileri. lnkılap Aka Basımevi. Istanbul, 1980, s. 282
27M. Sabri KOZ. Aşık Edebiyatında Destan, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Citt2.Dergah Yay. İstanbul
1970, s.282
28 Pertev Naili BORATAV. 100 soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınları, Istanbul, 1982. s.26
29Fuat ÖZDEMIR. Anadolu Destanlannın Biçimleri veÇeşitli Temaları. Anadolu Desıanları, Kültür Bakanlığı
Yayınlan Ankara, 1991, s. 5
30Perrev Naili BORATAV, Folklor ve Edebiyat 2, Adam Yayınevi. Istanbul 1938, s. 65-71
31 Fuat KÖPRÜLÜ, Tiirk Edebiyalı Tarihi, MiJti Matbaa, İstanbul, 1926, s.20
32Hikmet DIZDAROGLU, Halk Şiirinde Türler, Türk DilKurumu Yayınları, Ankara, 1969, s.91
DESTAN-! VEHHABİ
çizilir
33 Ayhan BıÇAK. Kültür, Medeniyet ve Devlet Ilişkileri. Türk Yurdu, Cilt 18 sayı. 127-128 19985.88-92
34 Ayhan BıÇAK. Turihci ve Tarih ilişkileri Çevresinde Osman Turun’ın Tarih Anlayışı, Ankara, 19985.48
35 Davit THOMSON, Tarihin Amacı, (Çev. Salih özbar:ın) Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlan no.
20. İzrnir.} 983,5.6
36 Carter V. F!ND,lEY, Tarihçiliğin Diyalektiği, Toplumsal Tarih, Eylül 1998, sayı.S? 5.28-31